Nhìn lại hành trình nghệ thuật của họa sĩ Bùi Xuân Phái – Người vẽ lên tinh hoa Hà Nội xưa.

Bùi Xuân Phái là một trong những họa sĩ nổi tiếng và được yêu thích nhất của Việt Nam. Với phong cách vẽ tranh độc đáo, ông đã tạo ra nhiều tác phẩm nghệ thuật đẹp và gần gũi với cuộc sống thường nhật của người dân Hà Nội. Bùi Xuân Phái được biết đến là người đã vẽ lên những bức tranh đậm chất phố xưa của thủ đô, đặc biệt là những góc phố cổ và con người Hà Nội. Sự đa dạng trong phong cách và chủ đề của ông đã khiến cho tác phẩm của ông trở thành một phần không thể thiếu trong lịch sử nghệ thuật Việt Nam. Hãy cùng khám phá hành trình nghệ thuật đầy sáng tạo của hoạ sĩ Bùi Xuân Phái và tìm hiểu về những tác phẩm nghệ thuật đẹp nhất của ông.

Chân dung họa sĩ bùi xuân phái

Bùi Xuân Phái (1921 – 1988) sinh ra tại làng Kim Hoàng, xã Vân Canh, huyện Hà Tây, tỉnh Hà Đông (nay là thủ đô Hà Nội), một làng nổi tiếng với những tác phẩm tranh nghệ thuật khắc gỗ dân gian Kim Hoàng. Ông xuất thân trong một gia đình tư sản trung lưu ở phố Hàng Thiếc, sau dời về số 87 phố Thuốc Bắc. Vì vậy, ông thuộc từng ngóc ngách 36 góc phố ở Hà Nội. Ông tốt nghiệp khóa Hội họa tại Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương khóa 1941-1945. Ông tham gia kháng chiến, tham dự triển lãm nhiều nơi. Năm 1952 về Hà nội, sống tại nhà số 87 Phố Thuốc Bắc cho đến khi mất. Năm 1956-1957 giảng dạy tại Trường Mỹ thuật Hà Nội. Tuy nhiên, khi còn là học sinh Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, Bùi Xuân Phái đã vẽ phố và đã đi dự triển lãm ở Tô-ki-ô, đã nhận giải thưởng Triễn lãm Mỹ thuật toàn quốc năm 1946.

Bùi Xuân Phái là một trong những họa sĩ thuộc thế hệ cuối cùng của sinh viên trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, cùng thời với các danh họa Nguyễn Sáng, Nguyễn Tư Nghiêm, Dương Bích Liên – những tên tuổi ảnh hưởng lớn tới sự phát triển của mỹ thuật Việt Nam hiện đại. Ông chuyên về chất liệu sơn dầu, đam mê mảng đề tài phố cổ Hà Nội. Ngay từ lúc sinh thời, sáng tạo của ông đã được quần chúng mến mộ gọi dòng tranh này là Phố Phái. Vào thập niên 70, khi người Hà Nội chợt nhận ra rằng đã từ lâu có một “Phố Phái” hiện hữu, đầy ắp trong lòng thành phố của mình, cho đến bây giờ người ta mới hiểu Bùi Xuân Phái đã “như một mạch nước ngầm, ngày càng lan rộng và thẩm thấu chân thành đến tận cùng những tâm hồn xa lạ” (Thái Bá Vân), người ta mới nhận ra tầm vóc của ông.

Tranh phố của Bùi Xuân Phái vừa cổ kính lại rất hiện thực, thể hiện rõ hồn cốt của phố cổ Hà Nội những thập niên 50, 60 hay 70. Các mảng màu trong tranh Phái thường có đường viền đậm nét, từ bề mặt đến cảnh quan đều có chiều sâu bên trong. Ngắm tranh phố cổ của Phái, người xem nhận thấy họa sĩ đã gửi gắm những kỉ niệm, những hoài cảm cùng nỗi buồn man mác, tiếc nuối bâng khuâng trên từng nét vẽ, như điềm báo về sự đổi thay và biến mất của từng mái nhà, từng con người mang hồn phách xưa cũ.

Ông là một họa sĩ hiểu rất rõ về những chủ đề nghệ thuật của mình, chỉ bằng vài nét chấm phá, thì đã thể hiện được cái cốt lỗi thâm sâu, tinh chất của những đề tài ấy. Con người thật thà chỉ biết vẽ sự thật, chỉ có thể biểu lộ những nỗi niềm thật. Bùi Xuân Phái không nói về những điều ông không hiểu thấu đáo, không vẽ những điều ông chưa nhìn thấy sự thật. Mặc dù ông đã rất thành công với các chủ đề như chân dung, phong cảnh miền núi, khoả thân và Chèo, nhiều người biết đến mảng đề tài Phố Cổ Hà Nội của ông nhất, dòng tranh này được quần chúng mến mộ gọi là “Phố Phái”.

Sinh thời, ông được xem là người mang đậm phong cách của người Hà Nội. Các bức chân dung Bùi Xuân Phái còn lại hiện nay cho ta thấy, đó là một người đàn ông có gương mặt gầy gầy, có phần khắc khổ nhưng vẫn toát lên nét quý phái. Tranh của Bùi Xuân Phái cũng giống như cuộc đời của ông vậy – ông cùng nó lặng lẽ ẩn náu sau đền miếu, vài ô cửa ván màu nâu của những tên phố thân quen: Hàng Mắm, Hàng Bồ, ngõ Phất Lộc, Đồng Xuân, đình Yên Thái, đình Hàng Than… nhấp nhô ngói thẫm đổ bóng xuống tấm biển chỉ đường, vài cô áo đỏ lặng lẽ, kín đáo bước đi như muốn nép mình vào ngõ nhỏ.

Tư liệu về Ông:

Lễ khai mạc triển lãm cá nhân đầu tiên và duy nhất trong sự nghiệp lao động nghệ thuật của Bùi Xuân Phái vào ngày 22/12/1984. Ảnh dưới: người đứng cạnh Bùi Xuân Phái là Trần Văn Cẩn, người đứng sau Trần Văn Cẩn là nhà thơ, Bộ trưởng Bộ Văn hóa Huy Cận, người cầm bó hoa tặng vợ chồng Bùi Xuân Phái là họa sĩ Dương Viên, Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Tạo hình Việt Nam

Cùng Trần Văn Cẩn

Cùng Dương Bích Liên

Cùng Võ An Ninh, Hoàng Tích Chù

Cùng Văn Cao

Cùng nhà văn Nguyễn Tuân

Cùng Lưu Công Nhân

Cùng nhà thơ Vũ Đình Liên

Cùng Trọng Kiệm

Cùng ông Lâm cà-phê

Từ trái sang, hàng ngồi: Nguyễn Viết Châu, Bùi Xuân Phái, Phạm Đăng Trí, Văn Cao. Từ trái sang, hàng đứng: nhà sưu tập Tô Ninh (thứ hai) và nhà văn Phùng Quán

Từ trái sang: Năng Hiển, Bùi Xuân Phái (thứ ba), nhà phê bình mỹ thuật Thái Bá Vân (thứ năm)

Bùi Xuân Phái đã sống và gắn liền sự nghiệp ở Hà Nội, ông là một họa sĩ học về cấu trúc phố, về con người và xã hội của thế kỷ 20. Mỗi ngày ông thường xuyên đi tản bộ giữa lòng phố cổ, khi cần ông dừng lại để ghi chép. Ít khi ai gặp Bùi Xuân Phái vẽ ngay trên phố, tất cả tranh phố hầu hết được vẽ theo trí nhớ. Đối với ông Hà Nội đã quá thân thuộc, ông vẽ phố như trò chuyện với người bạn tri kỷ.

Tuy nhiên Bùi Xuân Phái nhận định vẽ không phải là chép, không phải là đo cho chính xác. Người họa sĩ dùng trí tuệ và cảm xúc để phân tích thực tế và chuyển sang phần hội họa trong đó có óc tưởng tượng hoạt động. Nếu quá nặng về ghi chép cho đúng thì tranh sẽ mang ít tính chất hội họa, phần này nên nhường chỗ cho nhiếp ảnh. Cái đẹp của tranh, phần cốt yếu là phần sáng tạo của người họa sĩ.

Cho nên người ta thấy Phố Phái quen mà lạ. Quen vì mọi người nhanh chóng nhận ra phong cảnh vì phố thực, nhưng lạ vì cái thực ấy được nhìn qua lăng kính của Phái, tường thuật nhiều câu chuyện khác nhau trên cùng một khu phố, những vẽ đẹp của đời sống của người Việt Nam trong thế kỷ 20 đã được thể hiện theo phong cách và tình cảm sâu đậm của Bùi Xuân Phái. Có những mảng tường tưởng như là bẩn, nhưng thật sự những loang lỗ, những dấu vết thời gian ấy thêm vào óc tưởng tượng và cảm xúc của người hoạ sĩ đã tạo ra những vẽ đẹp bất ngờ.

Tranh Bùi Xuân Phái giai đoạn 1960 đến 1970:

Những bức vẽ trong thời kỳ này phản ánh khung cảnh của phố cổ Hà Nội chân chất nhất, chưa qua sửa sang. Tranh ông trong giai đoạn này thường bàng bạc nỗi buồn da diết, cô đơn, hoài cổ, như tiếc nuối một thời tuổi trẻ đã mất, phố thường vắng bóng người qua.

Hà Nội kháng chiến, sơn dầu, 1966

Giai đoạn 1970 đến 1980:

Đây là giai đoạn hưng phấn, nhiều tác phẩm với các đề tài khác nhau được sáng tác trongthời gian này. Thời kỳ này Phố trong tranh ông đã bớt đi vẻ cô liêu, trầm mặc, nét vẽ nhẹ nhàng, nhiều bức phố của ông ngả dần theo hướng trừu tượng, nhiều bức mang tính chất thể nghiệm.

Phố cổ Hà Nội – Sơn dầu 1972

Giai đoạn 1980 đến 1988:

Giai đoạn này tranh phố của ông tươi tắn hơn, những tác phẩm xuất hiện những gam màu ấm của nắng, của tà áo đỏ qua đường…

Trước giờ biểu diễn – 1984

Tác phẩm tranh tiêu biểu của họa sĩ Bùi Xuân Phái

Nhắc đến tác phẩm tiêu biểu của họa sĩ Bùi Xuân Phái, người ta nghĩ ngay đến dòng tranh nổi tiếng nhất của ông được nhiều người mến mộ là Phố Phái (bộ tranh Phố cổ Hà Nội). Ông đã dùng chất liệu sơn dầu để thổi hồn vào những bức tranh mang đậm nét cổ kính mà rất hiện thực về Phố cổ thủ đô thập niên 50, 60, 70 của thế kỷ 20.

Những bức tranh của họa sĩ Bùi Xuân Phái khiến người xem cảm nhận không chỉ nét đẹp cổ xưa của Hà thành, những hoài cảm sâu lắng thấm đẫm vị thời gian, mà còn thấy chút tiếc nuối, bâng khuâng khó tả về từng con đường, mái nhà cổ.

Tác phẩm “Phố” của danh họa Bùi Xuân Phái

Tác phẩm “Hồ Hoàn Kiếm”

Bùi Xuân Phái yêu Hà Nội, Hà Nội và người Hà Nội yêu Bùi Xuân Phái, chẳng có một ai yêu Hà Nội mà không mang trong tâm tưởng, gần như một nỗi ám ảnh của hình ảnh những phố cũ Hà Nội trong tranh của ông. Người Hà Nội yêu cái sức mạnh thuyết phục của sự im ắng đến kì lạ, sự ngây thơ đến nín chịu, đầy vẻ phong trần của những phố nhỏ bình dị không một chút phô trương xa xỉ. Người Hà Nội chia sẻ tình yêu của Phái với Hà Nội theo cách riêng của mình, không ồn ào, đầy ý nhị, nó giản dị nhận Phái như một phần rất tự nhiên trong cái đời sống văn hóa sâu lắng nhất, cùng với “phố của Phái” (Thái Bá Vân, 1986) là nơi tất cả những ai nhớ về Hà Nội với một tiếng rao đêm, cây bàng cuối đông đứng đầu ngõ run rẩy đang đợi đâm chồi, mùi hoa sữa da diết lan trên ngói xám.

Mặc dù phong cách của Bùi Xuân Phái phảng phất tính chất nghệ thuật của trường phái Paris mà ông rất hâm mộ, nhưng cảm xúc nghệ thuật rõ ràng là của người Việt Nam. Khi được xem những tác phẩm, không chỉ người Việt Nam mà luôn cả người nước ngoài đều rung động với tâm tư và xúc cảm thầm kín của Bùi Xuân Phái, làm cho chúng ta quên đi sự hiện diện và ảnh hưởng của kỹ thuật bút cọ Tây Phương. Sự quyến rũ này, cùng với sự chân thành của Bùi Xuân Phái đã cho chúng ta thấy được những tuyệt phẩm của ông rất Việt Nam.

Ngoài phố cổ, ông còn vẽ các mảng đề tài khác, như: chèo, chân dung, nông thôn, khỏa thân, tĩnh vật… rất thành công. Nhiều tranh của Bùi Xuân Phái đã được giải thưởng trong các cuộc triển lãm toàn quốc và thủ đô. Ông vẽ trên vải, giấy, bảng gỗ, thậm chí cả trên giấy báo khi không có đủ nguyên liệu. Ông dùng nhiều phương tiện hội họa khác nhau như sơn dầu, màu nước, phấn màu, chì than, bút chì… Các tác phẩm của ông biểu hiện sâu xa linh hồn người Việt, tính cách nhân bản và lòng yêu chuộng tự do, óc hài hước, đậm nét bi ai và khốn khổ. Ông đã góp phần rất lớn vào lĩnh vực minh họa báo chí và trình bày bìa sách, được trao tặng giải thưởng quốc tế (Leipzig) về trình bày cuốn sách “Hề chèo” (1982).

Hơn 50 tranh Bùi Xuân Phái lần đầu được triển lãm tại thành phố Hồ Chí Minh.

Hơn 50 tranh của danh họa Bùi Xuân Phái – trong đó nhiều bức ông vẽ cuối đời – lần đầu được công bố.

Trong buổi giới thiệu triển lãm Nhớ họa sĩ Bùi Xuân Phái (24/6-4/7) sáng 22/6/2022, nhà sưu tập Trần Hậu Tuấn – người tổ chức – cho biết sự kiện trưng bày 60 tranh sơn dầu, bột màu. 90% số tác phẩm lần đầu được trưng bày trước công chúng. Ông ấp ủ ý tưởng thực hiện năm 2020 nhân 100 năm ngày sinh của Bùi Xuân Phái, song phải hoãn vì dịch.

Một tác phẩm Bùi Xuân Phái được trưng bày trong triển lãm. Ảnh: Lý Đợi

Trần Hậu Tuấn sưu tập tranh nhiều danh họa từ thập niên 1980 và dành đam mê lớn cho các tác phẩm của Bùi Xuân Phái. Với ông, tranh Bùi Xuân Phái vượt qua những diễn giải về ngôn từ, chỉ có thể cảm nhận bằng tâm thức. Năm ngoái, khi TP HCM bùng phát vì dịch bệnh, nhiều đêm ông chỉ ngồi trong phòng và ngắm các bức vẽ. “Khi xem các tranh trên tường và bàn – vì nhiều bức khổ nhỏ phải bày ra bàn, tôi như thoát ly khỏi thực tại để đến với cái đẹp. Chúng tiếp thêm sinh lực cho tôi vượt qua đại dịch. Tôi học được nhiều thứ từ tranh lẫn cuộc đời lao động nghệ thuật của ông”, ông Tuấn nói.

Các tác phẩm được trưng bày xoay quanh chủ đề quen thuộc của Bùi Xuân Phái, như “Phố Phái” – phổ cổ Hà Nội, “Chèo Phái” – hậu trường sân khấu chèo, minh họa thơ Hồ Xuân Hương, nông thôn Bắc bộ… Nhà sưu tập tâm đắc mảng phố phường Hà Nội trong loạt tranh. Nhiều người nhắc tới tranh Bùi Xuân Phái thường kể về những thân cây trụi lá, cột đèn cô độc, các đường viền nặng trĩu nỗi buồn. Trần Hậu Tuấn lại ấn tượng những khoảnh khắc hửng nắng trong tranh, với gam màu vàng, đỏ, cam, xanh lơ điểm xuyết trên nền xanh xám quen thuộc. Ông Tuấn đánh giá: “Tranh Bùi Xuân Phái không chỉ có mái ngói thâm nâu, rêu phong cổ kính mà còn màu ngói đỏ lộng lẫy, bầy trẻ thơ dắt tay nhau trong màu áo tươi sáng…”.

Sự kiện còn triển lãm nhiều tác phẩm được Bùi Xuân Phái vẽ cuối đời. Bức Tự họa cuối cùng được thực hiện năm 1988 – vài tháng trước khi danh họa mất, có dòng đề từ của ông: “Bây giờ chỉ cần nhất là sức khỏe và không có bệnh tật gì”. Bức vẽ người vợ đang ngủ ông chưa kịp hoàn thành. Nhiều cuốn sổ tay ghi lại các triết lý hội họa của Bùi Xuân Phái như: “Vẽ tranh đừng vội hài lòng sớm, càng vẽ càng tìm thấy những cái hay mới hơn hẳn những cái hay cũ, nhưng cũng nhiều khi thất bại”, “Giữ cho tâm hồn trong trẻo, đẹp đẽ, tươi trẻ, đó là cách gần gũi nhất với nghệ thuật”… Triển lãm cũng dành một góc giới thiệu nhiều khoảnh khắc chân dung Bùi Xuân Phái, hay các dịp hội ngộ của ông và bạn hữu như nhạc sĩ Văn Cao, họa sĩ Nguyễn Sáng…

Nhiều đồng nghiệp, khán giả háo hức tham quan triển lãm trước ngày khai mạc. Dù đã quen thuộc nét vẽ Bùi Xuân Phái, họa sĩ Lê Đại Chúc cho biết chưa bao giờ hết kinh ngạc. Họa sĩ nói: “Tranh ông rất giản dị vì chủ yếu vẽ phố, chèo, nhưng người xem có thể thấy được sự hồn nhiên, chân thành. Nhờ sự chân thành, tác phẩm mới có sức sống lâu bền với công chúng”. Thời trẻ, Lê Đại Chúc từng mời Bùi Xuân Phái từ Hà Nội vào TP HCM ở nhà ông ba tháng, quan sát cách danh họa vẽ và học tập.

Chân dung tự họa cuối cùng của Bùi Xuân Phái. Ảnh: Mai Nhật

Nhà sưu tập Trần Hậu Tuấn bên một tác phẩm của Bùi Xuân Phái. Ảnh: Mai Nhật

Nhà phê bình Nguyễn Quân tâm đắc bút pháp ở tranh Bùi Xuân Phái. Theo ông, ở nhiều mảng tranh ít được chú ý hơn “Phố Phái”, như mảng sinh hoạt nông thôn, danh họa vẫn tạo được chuẩn mực để thế hệ sau noi theo. Nguyễn Quân cho biết: “Nhiều người ca ngợi Bùi Xuân Phái là họa sĩ đậm chất dân tộc nhất. Với tôi, ông là họa sĩ ‘Tây’ nhất, chỉ vẽ 100% bằng chất liệu, họa pháp châu Âu, với bút pháp đậm chất École de Paris (trường phái ở Paris, Pháp nửa đầu thế kỷ 20)”.

Nhân triển lãm, Trần Hậu Tuấn ra mắt Hội họa Bùi Xuân Phái và tôi (Nhà xuất bản Trẻ), gồm 12 bài viết của ông cùng ảnh chụp loạt tranh trong bộ sưu tập. Cuốn thứ hai Bùi Xuân Phái – Con mắt của trái tim, gồm 25 bài đánh giá của 14 nhà nghiên cứu, sưu tập tranh, văn nghệ sĩ… về danh họa.

(Tổng Hợp)