Trong bộ tứ Đông Dương tại Pháp, Lê Thị Lựu là nữ họa sĩ duy nhất. Ở thập niên 1930, nữ họa sĩ ấy cũng được nhiều báo trong nước nhắc tới là nữ họa sĩ đầu tiên và tài năng của mỹ thuật Việt Nam.
Lê Thị Lựu sinh ngày 19 tháng 1 năm 1911 tại làng Thổ Khối tỉnh Bắc Ninh, mất năm 1988 tại Pháp. Năm 1927, bà đỗ vào khóa III trường Mỹ thuật Đông Dương và tốt nghiệp thủ khoa vào năm 1932. Trong năm này, báo Phong Hóa số 18 được phát hành có nhận định được cho là của nhà văn Thạch Lam bàn về Trường Mỹ thuật Đông Dương. Ông ngợi ca cái khéo hơn người đã làm vẻ vang cho phụ nữ nước nhà của Lê Thị Lựu và xếp bà đứng ngang hàng với hai họa sĩ đàn anh khóa trên là Lê Phổ và Mai Trung Thứ. Một năm sau khi tốt nghiệp, bà được bổ nhiệm về dạy ở trường Bưởi, trường Trung học Bảo hộ (Collège du Protectorat) và trường Nữ sư phạm (hiện là trường Trưng Vương, Hà Nội). Năm 1934, bà kết duyên cùng kỹ sư canh nông Ngô Thế Tân và chuyển vào Sài Gòn sinh sống năm 1935. Tại đây, bà tham gia giảng dạy ở trường nữ sinh bản xứ hay còn gọi là trường Áo Tím (hiện là trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai), cộng tác đóng góp các bức vẽ ký họa cho báo Phụ Nữ Tân Văn, Đàn Bà Mới. Sau đó năm 1938, bà bị lao và phải trở về Hà Nội điều trị. Năm 1939 bà lại quay về dạy ở trường Bưởi, trường Nữ sư phạm và cùng chồng sang Pháp năm 1940.
Hình 1: Họa sĩ Lê Thị Lựu (1911 – 1988) bên giá vẽ
Đặt chân tới Pháp đúng khoảng thời gian diễn ra chiến tranh thế giới, Lê Thị Lựu cùng chồng phải đi lánh nạn, mưu sinh và hiếm khi nào có thời gian tập trung vẽ nên phải tạm nhiều năm rời xa hội họa. Sau chừng mười lăm năm, bà mới tái hợp với nghệ thuật và chọn tranh lụa là chất liệu chính cho hội họa của mình. Nhìn nhận về các sáng tác trải dài cùng năm tháng của bà, ở đó luôn có những luồng ánh sáng êm dịu, mộng mơ mà cũng hoài cổ cùng nét bút mềm mại, chủ đề đa dạng từ chân dung, phong cảnh, phụ nữ, thiếu nhi. Tranh bà để lại cho hậu thế không nhiều, lưu lạc ở nhiều nơi và đa phần đều là tranh lụa hoặc sơn dầu.
Hội họa sơn dầu của Lê Thị Lựu
Hình 2: “Thiếu nữ Bắc Kỳ”. 1932. Sơn dầu trên toan. 44 x 38 cm.
Tranh sơn dầu của Lê Thị Lựu đa phần thường vẽ cảnh và chân dung. Trong đó từ thời gian còn ở Việt Nam, khoảng năm 1932, bà đã sáng tác bức vẽ “Thiếu nữ Bắc Kỳ”. Bức vẽ mô tả chân dung người thiếu nữ giản dị mặc áo yếm khoác áo nâu sần rất gần gũi với xã hội đương thời. Bức tranh này nằm trong bộ sưu tập của con trai bà, ông Ngô Mạnh Đức và được đưa ra đấu giá tháng 5 năm 2015 tại nhà đấu giá Christie’s với mức giá 437.500 HKD. Về sau sang Pháp, bà có những bức vẽ chân dung như “Cặp vợ chồng ở núi Pyrenean”. Nét vẽ mới hơn, tây hơn và mang nhiều ảnh hưởng của hội họa Ấn tượng. Hai bức vẽ cặp vợ chồng nói trên cũng nằm trong bộ sưu tập của con trai bà đưa ra đấu giá và đạt mức giá 52.500 HKD.
Hình 3: “Cặp vợ chồng ở núi Pyrenean”. 40.5 x 32.5 cm và 54.5 x 46 cm.
Trong những lần đi nghỉ hè, bà cũng vẽ một số tranh phong cảnh. Những bức vẽ như “Bến Honfleur” hay “Sơn thủy” vẽ cảnh núi non miền Auvergne là các ví dụ điển hình. Thời kỳ này bà thường dùng mảng màu dày mỏng đan xen vào nhau cùng với những khối hình được đặt trong một bố cục chắc, có chiều sâu cùng với bảng màu trầm giàu tình cảm.
Hình 4: “Bến Honfleur”. 1962. Sơn dầu trên toan. 40.5 x 33 cm
Tranh lụa của Lê Thị Lựu – một nét riêng
Tranh lụa chiếm phần đa trong các sáng tác của Lê Thị Lựu. Khác với tranh lụa thuần về cuộc sống hiện thực, dân dã ở Việt Nam trong tranh lụa Nguyễn Phan Chánh, khác với tranh lụa có phần ảnh hưởng từ đời Đường, Tống Trung Hoa và hội họa châu Âu của Lê Phổ, Vũ Cao Đàm, Mai Trung Thứ, tranh lụa những năm 1954 của Lê Thị Lựu mang một sắc thái riêng và là tổng hòa cân bằng của vẽ lụa truyền thống, có ảnh hưởng của tranh lụa lối Tàu và kỹ thuật nắm giữ khoảnh khắc của hội họa Ấn tượng.
Hình 5: “Ba mẹ con trên cỏ”. Vẽ trong những năm 1960. Mực và bột màu trên lụa. 99 x 74 cm.
Vẽ lụa, bà cũng có những tác phẩm vẽ chân dung từ người bà, người mẹ đến người thiếu nữ, cùng với đó là những bức vẽ hoạt cảnh trẻ em vui chơi, em bé và mẹ đầy âu yếm. Đặc biệt, từ những năm 1960 trở đi, hội họa Lê Thị Lựu đi vào thời kỳ toàn bích, tức thời kỳ cá tính của họa sĩ được bộc lộ rõ ràng thông qua các sáng tác trong khi về kỹ thuật được phát triển đến một chừng mực của sự thuần thục. Điển hình trong đó là bức vẽ “Ba mẹ con trên cỏ” sáng tác trong những năm 1960 của thế kỷ 20. Tác phẩm mang kỹ thuật vẽ lụa rất đặc trưng của Lê Thị Lựu, mô tả hoạt cảnh mẹ bồng em bé chăm chú xem con gái học thêu thùa giữa cảnh vật nên thơ với những nét vẽ mỏng, trau chuốt. Ba nhân vật trong một bảng màu đa sắc, nhẹ nhàng toát ra một không khí tinh khôi và hạnh phúc. Tính tới thời điểm hiện tại, bức vẽ này cũng đang nắm giữ kỷ lục về giá cho một tác phẩm của Lê Thị Lựu với giá gõ búa tại Sotheby’s (tháng 4 năm 2021) đạt 6.830.000 HKD (xấp xỉ 20.5 tỷ VNĐ). Cùng chủ đề về tình mẹ, tháng 4 năm 2022 tại Paris, bức vẽ “Mẹ và em bé” của Lê Thị Lựu cũng được bán với mức giá 529.200 EUR (xấp xỉ 13.4 tỷ VNĐ).
Cùng trong năm 2022, liên tiếp những tác phẩm về mẹ con đầm ấm bên nhau của Lê Thị Lựu được giới thiệu tới công chúng và nhà sưu tập.
Hình 7: “Mẹ cho con bú”. 1962. Chất liệu tổng hợp trên lụa. 55.8 x 45.1 cm
Và cùng vẽ về tình mẫu tử, mới đây nhất, tác phẩm “Mẹ và em bé” dưới đây, khắc họa hình ảnh mẹ địu con trên lưng đầy âu yếm, tông màu chủ đạo xanh dương nhạt được giới thiệu trên thị trường công khai trong phiên ngày 18/04/2023 và nhận nhiều sự quan tâm của cộng đồng sưu tập. Nữ họa sĩ vẽ những nét cọ mảnh, nhỏ trong một bố cục thoáng, nhấn mạnh vào mẹ và em bé trước cảnh thiên nhiên thơ mộng. Chính hình ảnh mang tính gần gũi với đời thường ấy đặt trong góc nhìn khác lạ của họa phái Ấn tượng đã khiến bức tranh có một mỹ cảm mới lạ và rất “Lê Thị Lựu”. Bên cạnh kỹ thuật kiểm soát chất liệu có sự dày công nghiên cứu ấy, tình cảm toát ra chính là điều khiến tác phẩm thêm phần đặc biệt.
Hình 8: “Mẹ và em bé”. 1968. Bột màu trên lụa. 41 x 32.5 cm
Trong các sáng tác của Lê Thị Lựu có thể thấy rất rõ nét đẹp tôn vinh phụ nữ như biểu tượng của sức mạnh, lòng nhân từ, luôn hướng về gia đình, đồng thời ngợi ca sự tinh khôi và thơ ngây trong hình hài con trẻ. Không khó để bắt gặp lũ trẻ hái hoa hay nô vui trong tranh của Lê Thị Lựu mà đã nhìn ngắm sẽ rất khó quên.
Hình 9: “Hai đứa trẻ trong vườn”. Mực và bột màu trên lụa. 60 x 46 cm.
Với chủ đề này, bức họa “Hai đứa trẻ trong vườn” chính là một minh họa xuất sắc cho kỹ thuật vẽ lụa Việt Nam nhưng với ngôn ngữ êm dịu ánh sáng mỹ học Tây phương. Bà dùng bảng màu tươi mát làm bật ánh sáng tự nhiên, có những vùng chuyển sắc độ sáng tối rất mượt mà nhưng không giống các họa sư Ấn tượng vẽ màu dầu, bà vẽ trên lụa. Tác phẩm cũng đã được đưa ra đấu giá năm 2022 và đạt mức giá 6.300.000 HKD (tương đương 18.5 tỷ VNĐ). Vẽ về đề tài thiếu nhi hay thiếu nữ hoặc mẹ con, Lê Thị Lựu vẫn thường sử dụng bố cục tuyến hai nhân vật đặt cao thấp có nhịp điệu, nhưng tựu trung lại nét hồn nhiên và tiếng cười vẫn dung hòa vào không khí một cách tự nhiên và tạo hình có phần hơi cổ điển.
Hình 10: “Em bé trong vườn”. 1986. Mực và bột màu trên lụa. 1986. 46.2 x 38.2 cm.
Vẽ thiếu nữ, Lê Thị Lựu thường khắc họa hình ảnh sơn nữ hoặc thiếu nữ với tà áo dài. Trong số các họa sĩ nước nhà bấy giờ, nhiều người cũng lựa chọn hình ảnh người con gái miền cao để sáng tác nhưng sơn nữ của Lê Thị Lựu có một chất riêng không lẫn được với ai. Duy chỉ trong tranh của bà mới có khuynh hướng lãng mạn bay bổng của cuộc sống mà các văn sĩ của Tự Lực Văn Đoàn bấy giờ cùng hướng tới. Người đẹp trong tranh của bà có những chuẩn mực lý tưởng thiên cổ điển như mặt trái xoan, tóc đen, khí chất thanh nhã đứng giữa một vườn hoa tươi tốt hoặc trước một cảnh vật nên thơ. Cũng vẽ về thiếu nữ nhưng vẽ thiếu nữ khỏa thân bên hồ sen, Lê Thị Lựu chỉ vẽ một tác phẩm. Phần nhiều vẫn là những cô gái miền núi đang hăng say lao động hoặc thiếu nữ mặc áo dài trắng trong khung cảnh mộng mơ.
Hình 11: Sơn nữ. Màu nước trên lụa. Bộ sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam
Giống như nhiều danh họa khác, Lê Thị Lựu cũng sáng tác những tác phẩm lấy cảm hứng từ “Truyện Kiều”. Những năm cuối đời, với những gì đúc kết lại được từ cả một khoảng thời gian nghiên cứu và thực hành hội họa, bà vẽ một số ít tác phẩm xoay quanh chủ đề “Truyện Kiều” như cảnh Kiều chơi đàn hay cảnh Kim Kiều gặp gỡ nhưng số lượng không nhiều, chỉ đếm trên đầu ngón tay.
Hình 12: “Kim Kiều gặp gỡ”. Vẽ trong khoảng thời gian từ 1975 tới đầu thập niên 80
Đúc kết lại, hội họa của Lê Thị Lựu mang một thứ ánh sáng mỹ học của phương Tây nhưng vẫn ấp ôm hồn Việt. Trải qua nhiều năm sáng tác, các tác phẩm của bà tuy không nhiều nhưng ghi dấu ấn đậm nét trong lòng công chúng bởi những chủ đề rung động lòng người và kỹ thuật xử lý chất liệu rất riêng. Do vậy, ngoài bộ sưu tập do gia đình bà trao tặng cho Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, hiện nay các sáng tác của Lê Thị Lựu cũng đang được nhiều nhà sưu tập có gu đưa về cố hương và đưa vào nhiều bộ sưu tập quan trọng.
(Lê Quang)
